Để có thể thi đỗ đại khoa, những sĩ tử ngày xưa cần phải thông thạo từ tứ thư, ngũ kinh cho đến bách gia chư tử. Cũng bởi vậy mà con đường thi khoa bảng của nhiều sĩ tử tốn rất nhiều thời gian. Có người mười mấy năm, thậm chí mấy chục năm ròng nhưng vẫn không đỗ.
Ấy vậy mà có một sĩ tử ở làng Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang lại có thể từ một người mù chữ đến thi đỗ Thám hoa chỉ trong vòng 3 năm ngắn ngủi.
Đó chính là Hoàng Sầm. Ông sinh ra trong một gia đình nhà nông vào đầu thế kỷ 16. Bố của Hoàng Sầm mất sớm, nhà chỉ còn 2 mẹ con sống dựa vào nhau. Cuộc sống khó khăn nên ông cũng không được đi học. Dù đã 24 tuổi nhưng vẫn là một người mù chữ.
Lúc bấy giờ, quan Thượng thư Nguyễn Doãn Địch (thi đỗ tiến sĩ khoa thi năm 1481) lại về làng nghỉ hưu. Ông yêu cầu dân phu phải đi đón rước. Hoàng Sầm chính là 1 trong những dân phu khiêng kiệu cho con gái của quan.
Nhìn thấy vẻ ngoài đoan trang, xinh đẹp của tiểu thư, Hoàng Sầm đem lòng yêu mến. Hoàng Sầm thổ lộ muốn được lấy con quan Thượng thư làm vợ. Dù biết là hão huyền nhưng Hoàng Sầm vẫn kiên trì sắm đồ sinh lễ đơn giản rồi cầu mẹ đến nhà quan Thượng thư dạm hỏi. Mẹ ông phải chiều lòng. Đến nhà quan Thượng thư, bà vô cùng lúng túng xin quan tha tội rồi trình bày rõ ngọn ngành.
Nghe đến đây, quan Thượng thư cười rồi bảo bà đưa con trai đến để ông xem mặt. Hoàng Sầm mặc quần đùi đến nhà quan rồi sụp lạy trước thềm nhà. Quan Thượng thư Nguyễn Doãn Địch nói: “Con gái nhà quan, có đâu lại gả cho một kẻ bạch đinh. Hễ sau này anh làm nên sự nghiệp như ta, anh mới có thể lấy con gái ta được”.
Nghe vậy, Hoàng Sầm lạy quan 2 lạy rồi đáp: “Xin vâng theo lệnh, nhưng mong quan lớn đừng sai lời.”.
Ở thời bấy giờ, muốn được hiển vinh quan lộ thì con đường duy nhất chỉ có thể là học hành khoa bảng hoặc thi võ làm tướng. Ai cũng không ngoại lệ, kể cả là con cái quan lại.
Thế nhưng, đến 1 chữ Hoàng Sầm cũng không biết. Ấy vậy mà ông lại quyết tâm thi đỗ vào kỳ thi tới vào 3 năm sau.
Sau khi bán 1 sào ruộng được 30 quan, ông lên kinh đô theo học 1 vị danh nho. Sau 3 năm học hành vất vả, ông đăng ký kỳ thi sát hạch ở quê nhà và vượt qua, chuẩn bị cho kỳ thi Hương. Ông tiếp tục vượt qua tứ trường ở kỳ thi Hương và đỗ Trạng nguyên, bước vào kỳ thi Hội.
Trước khi lên Kinh đô dự kỳ thi Hội, Hoàng Sầm nhờ người báo với quan Thượng thư và nhắc đến lời ước cũ. Ở thời điểm đó, con gái quan Thượng thư dù cũng đã có mấy đám đến hỏi nhưng vẫn chưa ưng được ai.
Về phía Hoàng Sầm, ông cũng đã đỗ kỳ thi Hội, bước vào kỳ thi Đinh và đỗ Thám hoa. Ông lập nên kỳ tích chưa từng có trong lịch sử khi từ một người mù chữ thi đậu Thám hoa sau 3 năm, lúc ông 27 tuổi.
Hoàng Sầm vinh quy bái tổ trở về làng. Quan Thượng thư Nguyễn Doãn Địch cũng vô cùng khâm phục, tự hào trước ý chí của chàng trai trẻ và đồng ý gả con gái. Ngay đúng ngày vinh quy bái tổ, đám cưới được tổ chức trong sân nhà của quan Thượng thư. Rất nhiều người dân cùng làng đều đến để chúc phúc.
Về sau, Hoàng Sầm làm quan đến Lễ bộ Tả thị lang, được phong tước Hoàng Phúc Hầu.
