Những sự thật về xá lợi trong quan niệm Phật giáo vẫn là một bí ẩn thách thức sự lý giải của khoa học suốt hàng trăm năm qua.
Xá lợi là khái niệm không còn xa lạ với nhiều người, nhất là với những người có tôn giáo hay tìm hiểu về Phật giáo. Xá lợi thường được biết đến như những tinh thể rắn, có nhiều màu sắc và kích cỡ khác nhau vô cùng đẹp mắt. Đáng nói, xá lợi là vật thu được sau khi hỏa thiêu các vị cao tăng. Trong quan niệm của Phật giáo, đức Phật cũng từng để lại xá lợi.
Xá lợi đến hiện tại vẫn là một hiện tượng bí ẩn thu hút sự quan tâm của đông đảo con người, kể cả giới khoa học. Điều kỳ lạ là xá lợi được tìm thấy sau khi cơ thể người bị hỏa thiêu như những tinh thể còn sót lại này không hề bị ngọn lửa thiêu cháy. Thậm chí nhiều người còn cho rằng xá lợi ngay cả dùng búa đập cũng không bể và có thể tồn tại qua hàng trăm năm.
Khi giới khoa học bắt đầu tìm hiểu về xá lợi, đã có nhiều giả thuyết được đưa ra về hiện tượng kỳ bí này. Theo một số giả thuyết giải thích cho việc hình thành xá lợi của các đức Phật và cao tăng là do việc ăn chay, ngồi thiền. Việc ăn chay sẽ khiến cơ thể hấp thu nhiều chất xơ và chất khoáng, nên quá trình tiêu hóa và hấp thu dễ tạo ra các muối phosphate và carbonate. Những tinh thể muối đó tích lũy trong cơ thể và dần biến thành xá lợi. Ngoài ra, các cao tăng ngồi thiền nhiều, cũng làm tăng khả năng hình thành tinh thể muối trong cơ thể.
Một giả thuyết khác lại cho rằng xá lợi hình thành là do bệnh lý (sỏi bệnh lý). Tuy nhiên, giả thuyết này cũng bị nhiều người phản đối. Nhưng riêng với những người có đức tin vào Phật giáo, họ quan niệm rằng xá lợi chính là biểu hiện của sự giác ngộ và giải thoát của các vị cao tăng.
Lịch sử Việt Nam cũng từng ghi nhận không ít trường hợp các vị cao tăng nổi tiếng để lại xá lợi sau khi được hỏa thiêu. Phật Hoàng Trần Nhân Tông, còn được biết đến với tên gọi Phật hoàng Trần Nhân Tông, người đã khởi xướng Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử, để lại một di sản quý giá. Sau khi Phật Hoàng qua đời, học trò của Ngài đã tuân thủ di chúc của Ngài bằng cách hỏa táng Ngài tại khu vực Am Ngọa Vân. Quá trình hỏa táng này đã tạo ra một viên ngọc cốt quý báu và hơn 3.000 viên ngọc xá lợi. Ngọc cốt đã được đặt ở lăng Quy Đức, còn được gọi là Đức lăng, trong khi một phần của các viên ngọc xá lợi được bảo quản tại tháp Phật Hoàng tại Ngọa Vân. Phần còn lại được mang về và bảo quản tại Bảo tháp chùa Tư Phúc nằm trong khu vực Đại Nội (cấm thành Thăng Long). Sau đó, các viên ngọc xá lợi đã được chia thành nhiều phần và lưu giữ tại nhiều địa điểm khác nhau để nhân dân và phật tử có thể thờ phụng.
Hòa thượng Thích Quảng Đức cũng được cho là để lại xá lợi và đây cũng là một hiện tượng đến nay khoa học chưa thể giải thích được. Sau khi nhà sư tự thiêu tại 1 con đường miền Nam Việt Nam, di thể của ngài đã được đưa về hỏa táng. Khi xương cốt đã rã thành tro, người ta tìm thấy trái tim của vị cao tăng này đã kết tinh thành một khối màu đỏ hồng. Ngày nay, “Trái tim bất diệt” đó vẫn còn tồn tại và đang được đặt tại chùa Xá Lợi.
Năm 2022, Thiền sư Thích Nhất Hạnh sau khi viên tịch, được hỏa thiêu thì các môn đồ pháp quyến đã thu được xá lợi và được đưa vào 6 hũ sành. 1 hũ xá lợi của thiền sư Thích Nhất Hạnh được đưa về chùa Từ Hiếu - nơi ngài xuất gia tu học và bắt đầu cuộc đời hoằng pháp lợi sanh. Hũ khác sẽ được đặt ở thất Lắng Nghe - nơi ngài tịnh dưỡng lúc cuối đời ở chùa Từ Hiếu. Các phần xá lợi còn lại sẽ được tăng thân Đạo tràng Mai Thôn đưa đến các trung tâm của đạo tràng ở khắp nơi trên thế giới.
