Trong dân gian có nhiều truyền thuyết về Thần Tài, tuy nhiên ít ai biết rằng Thần Tài cũng là một nhân vật có thật trong lịch sử và có tên gọi quen thuộc.
Nhiều người quan niệm vào ngày vía Thần Tài bày một mâm cúng có thể cầu may mắn và tài lộc dồi dào. Không chỉ riêng người Trung Quốc mà người dân Việt Nam cũng rất tin tưởng vào quan niệm này. Tuy nhiên, ít ai biết rằng Thần Tài cũng là một nhân vật có thật trong lịch sử.
Ngày mùng 10 tháng Giêng hàng năm là ngày vía Thần Tài. Vào ngày này, người dân không chỉ cúng Thần Tài mà còn có sở thích mua vàng về cất trữ trong nhà với hy vọng có thể giàu sang, sung túc. Quan niệm này được nhiều người làm nghề buôn bán hưởng ứng.
Theo truyền thuyết, tục cúng Thần Tài xuất phát từ Trung Quốc. Một sự tích kể rằng, Thần Tài vốn là một vị thần làm việc trên thiên đình. Một lần vì uống rượu say mà Thần Tài sảy chân rơi xuống trần gian. Ông bị đá đập vào đầu nên quên hết mọi chuyện, bao gồm cả thân phận của mình. Mỗi ngày, ông lang thang khắp các đầu đường cuối ngõ để làm nghề ăn xin.
Một ngày nọ, Thần Tài được chủ quán ăn tốt bụng mời vào quán để thiết đãi. Từ lúc ông lão ăn xin bước vào quán, công việc buôn bán của ông chủ tiệm trở nên đắt khách hơn. Kể từ đó, chủ quán quyết định giữ ông lão ăn xin ở lại làm việc, công việc cũng phát triển cực kỳ thịnh vượng.
Sau một thời gian, ông lão ăn xin bắt đầu khôi phục trí nhớ nên phải quay về thiên đình. Ngày Thần Tài bay về thiên đình là ngày mùng 10. Chính vì vậy nhân gian chọn ngày này để làm lễ cúng vía Thần Tài để cầu mong phúc lộc dồi dào, một năm mới công việc làm ăn thuận lợi.
Một sự tích khác kể rằng, có người lái buôn tên Âu Minh trong lúc đi ngang hồ Thanh Thảo đã tình cờ gặp Thuỷ Thần. Vị Thuỷ Thần này ban cho Âu Minh một nữ nô bộc tên Như Nguyện. Kể từ khi có Như Nguyện, công việc làm ăn của Âu Minh lên như diều gặp gió. Một ngày nọ sau Tết Nguyên đán, vì phạm lỗi sai nên Như Nguyện bị Âu Minh đánh đập. Nữ nô bộc sợ hãi trốn vào một đống rác rồi từ đó không ai nhìn thấy cô nữa. Kể từ khi Như Nguyện biến mất, chuyện làm ăn của Âu Minh trở nên khó khăn, chẳng mấy chốc Âu Minh trở thành một kẻ nghèo kết xác. Cũng vì sự tích này nên nhiều người kiêng cử việc quét nhà vào 3 ngày mùng đầu tiên trong năm mới vì sợ quét mất Thần Tài ở ẩn trong đống rác.
Tuy nhiên, thực tế dân gian cho rằng Thần Tài vốn là một nhân vật có thật trong lịch sử. Ông chính là Triệu Công Minh - một trong những người có công giúp Khương Tử Nha đánh bại Trụ Vương. Ngày nay, nhiều gia đình người Hoa vẫn thường vái tên Triệu Công Minh khi cúng vía Thần Tài.
Tương truyền, Triệu Công Minh sau khi tử trận đã được phong làm Chính Nhất Long Hồ Huyền chân nhân, thống lĩnh 4 vị thần trên trời là Chiêu Bảo - Nạp Trân - Chiêu Tài - Lợi Thị. Ông đảm nhận công việc cai quản tiền bạc, của cải nên thường được mọi người thờ cúng để cầu mong tài lộc. Nhiều người còn gọi ông là Triệu Công Nguyên soái hay Huyền đàn Nguyên soái.
Ngoài những truyền thuyết trên đây, trong dân gian còn có không ít các câu chuyện thần kỳ liên quan đến nguồn gốc của Thần Tài và sự tích của ông.
