Dòng họ Trần là một trong những dòng họ phổ biến nhất tại Việt Nam. Tuy nhiên nhiều vấn đề liên quan đến nguồn gốc của dòng họ này vẫn được quan tâm.
Theo thống kê các dòng họ nổi bật tại Việt Nam, có đến 31,5% người Việt Nam mang họ Nguyễn và có 10,9% người Việt Nam theo họ Trần. Được biết, dòng họ Trần là một trong những dòng họ phổ biến nhất tại Việt Nam, bên cạnh những dòng họ lớn khác như họ Nguyễn, họ Lê, họ Phạm, họ Huỳnh...Tuy nhiên, nguồn gốc của dòng họ Trần không phải người Việt nào cũng biết.
Dòng họ Trần bắt đầu xuất hiện ở Việt Nam từ khi nào và bắt nguồn từ đâu là điều bí ẩn đến nay vẫn cần nghiên cứu. Tuy nhiên, có không ít ý kiến của các chuyên gia nghiên cứu về lịch sử cho rằng, nguồn gốc của họ Trần có từ Trung Quốc, do một bộ phận người Trung di cư sang từ rất sớm.
Trong lịch sử, Man Thiện (tên thật là Trần Thị Đoan) được xem là một trong những nhân vật họ Trần đầu tiên xuất hiện trong sử sách. Bà được xem là mẹ ruột của Hai Bà Trưng (Trưng Trắc và Trưng Nhị) và từng tham gia cuộc khởi nghĩa năm 40 sau Công nguyên.
Truy tìm nguồn gốc của dòng họ Trần, được biết gia phả họ Trần ở Lạc Dương do thống tôn đời thứ 27 là Trần Đình Nhân lưu giữ. Họ Trần có từ thời chiến quốc, thuộc nhóm tộc người Bách Việt sống ở đất Mân (nay thuộc tỉnh Phúc Kiến, Trung Quốc). Thời đó có một nhân vật tên Trần Tự Minh là người giúp vua Tần thống nhất Trung Quốc, được phong là Phương Chính Hầu.
Năm 227 trước Công nguyên, Phương Chính Hầu Trần Tự Minh làm quan cho Triệu Đà. Nhưng vì mâu thuẫn người Hán và người Việt nên đã cùng gia đình di cư xuống khu vực phía Nam cùng với dòng người Bách Việt. Sau này, Trần Tự Minh được thu về dưới trướng của vua An Dương Vương. Ông cùng với Cao Lỗ trở thành 2 "cánh tay" đắc lực chiến đấu chống lại cuộc xâm lăng của Triệu Đà.
Sau khi thành Cổ Loa thất thủ, Trần Tự Minh lui về sống ở Kinh Bắc (nay thuộc tỉnh Bắc Ninh). Hậu duệ của ông phân thành nhiều nhánh nhưng chủ yếu vẫn tập trung đông nhất ở Bắc Ninh. Sau 700 năm, đến năm 582, Trần Tự Viễn - một hậu duệ trong dòng họ Trần nổi tiếng có tài văn võ song toàn, là đệ tử xuất sắc nhất của Phật phái Thiền Tông.
Nhờ Trần Tự Viễn giúp võ phái nhà Trần được lưu danh muôn đời. Đến đời Trần Tự An, võ phái họ Trần tên gọi Đông A cũng trở thành 1 trong 3 dòng họ nổi tiếng nhất nước Đại Việt bấy giờ. Được biết, Đông A tách từ chữ Trần với 2 bộ là Đông (東) và A (阿). Khi họ Trần giành chiến thắng trong 3 cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông Nguyên, khí thế họ Trần dâng lên không ngừng. Sử sách gọi đó là "Hào khí Đông A".
Ngày nay, nhiều đền thờ dòng họ Trần xuất hiện khắp các địa phương dọc theo Việt Nam nhằm tưởng nhớ đến công ơn và những đóng góp, hy sinh của bậc tiền nhân đối với dòng tộc nói riêng và đất nước nói chung.
